Maddeyi Tanıyalım Konu Özeti - 4. Sınıf Fen Ve Teknoloji

MADDEYİ TANIYALIM

1. Madde Nedir?

            Çevremizde bulunan bütün canlı ve cansız varlıklara madde denir.

İçinde yaşadığımız evimiz, seyahat ettiğimiz otomobil, minibüs, okuduğumuz kitap, yazı yazdığımız defter, yediğimiz yiyecekler, içtiğimiz su, hava, toprak birer maddedir.

           

2. Madde İle Cisim Arasındaki Fark Nedir?

            Günlük hayatımızda kullandığımız eşya ya da aletler maddelerin işlenmiş halidir. Su içtiğimiz cam bardağın, sınıfımızdaki sıranın neden yapıldığını düşünelim. Cam bardak camdan, sıra ağaçtan yapılır. Bu durumda şöyle diyebiliriz: Ağaç, madde; ağaçtan yapılmış sıra cisimdir. Kısaca; maddenin işlenmiş ve şekil almış haline cisim denir.

            Sıra, masa, kitap, kalem birer cisimdir. Bu varlıkları düşündüğümüzde aklımıza şekilleri gelir. Cisimler eşya ya da alet olarak adlandırılır. Bardak, tabak, çanta, buzdolabı, bakır tencere, halı eşyadır. Pense, tornavida, testere, bıçak ise alettir.

            3. Maddenin Beş Duyu Organımız İle Fark Edilen Özellikleri Nelerdir?

            Her maddenin kendine özgü özelliği vardır. Maddelerin bazı özelliklerini duyu organları-mızla algılarız.

            Fırından yeni çıkmış bir ekmeğin kokusunu koklama duyumuz olan burnumuzla algılarız. Dokunduğumuzda onun sert veya yumuşak, sıcak veya soğuk olduğunu algılarız. Ekmekten bir parça koparıp ağzımıza atarak tadını hissederiz. Gözümüzle ekmeğin rengini görürüz. 

            4. Maddeleri Niteleyen Özellikler Nelerdir?

            Maddeleri saydam-opak, sert-yumuşak, parlak-mat, esnek-berk, suyu çeken-suyu çekmeyen, suda batan-suda yüzen, pürüzlü-pürüzsüz, renk ve koku gibi özelliklerine göre niteleriz.

           

Saydam ve Opak Maddeler:

            Su, cam, hava gibi ışığı geçiren maddelere saydam; metal, tahta, taş gibi ışığı geçirmeyen maddelere de opak maddeler denir. Saydam maddeler çeşitli renklerde olabilir.

           

Sert ve Yumuşak Maddeler:

            Bazı maddeler sert, bazıları yumuşaktır. Tahtaya çakılan çivi sert, tahta çiviye göre yumuşaktır. Tahtayı kesen testere demiri kesemez. O halde demir tahtadan serttir.

Taş parçasına parmağımızı bastırırsak şekli değişmez, oysa bir sünger parçasına parmağı-mızı bastırırsak şekli değişir. Taş sert, sünger yumuşaktır.

Sert plastikten yapılmış bir cetvel ısıtılırsa yumuşar, esnek bir hal alır.

Parlak ve Mat Maddeler:

Altın yüzük, çelik tencere, gümüş tabak parlaktır. Araba lastiği, kömür, odun, toprak mattır.

Esnek ve Berk Maddeler:

Sapan lastiği, mutfak süngeri, ambalaj lastiği esnektir. Kalem, tahta, porselen tabak berktir. Esnek maddeler bükülebilir. Berk maddeler ise bükülemez. 

        

Sağlam ve Kırılgan Maddeler:

            Cam sert yapılı bir maddedir. Ancak camdan yapılmış bardağa çekiç ile vurulursa bardak kırılır. Demir levha çekiçle dövülerek şekillendirilebilir. Demir, camdan daha sert olmadığı halde camdan sağlamdır.

            Suyu Çeken ve Suyu Çekmeyen Maddeler:

            Yağmur yağdığında bahçede fazla su birikmez. Çünkü toprak suyu çeker. Beton veya asfalt yollarda ise su birikir. Bunun nedeni beton ve asfaltın suyu çekmemesidir.

Yere su döküldüğünde yeri temizlemek için pamuklu kumaş kullanırız. Çünkü pamuklu kumaşın su çekme özelliği vardır. Yapısında naylon bulunan kumaşlar suyu çekmez. Bu nedenle şemsiye, yağmurluk gibi eşyalar naylon kumaştan yapılır.

Suda Batan ve Suda Batmayan (Yüzen) Maddeler:

Bazı maddeler suda batar, bazıları ise batmaz ve su yüzeyinde yüzer. Maddelerin suda batması veya yüzmesi büyüklüklerine bağlı değildir.

Taş, madeni para suda battığı halde; yaprak, plastik top, tahta gibi maddeler suda batmaz.

Pürüzlü ve Pürüzsüz Maddeler:

Bazı maddelerin yüzeyi pürüzlü, bazılarının yüzeyi pürüzsüzdür. Cam şişenin yüzeyi pürüzsüzdür. Ayakkabımızın altı ise pürüzlüdür. Ayakkabımızın altı da cam şişenin yüzeyi gibi pürüzsüz olsaydı yürürken kayıp düşerdik. Yüzeyi pürüzlü bir ağaç parçası rende, zımpara ve cila kullanılarak pürüzsüz, kaygan bir yüzeye sahip hale getirilebilir.

Ren ve Koku:

Birçok maddenin kendine has bir rengi ve kokusu vardır. Altın sarı, tuz ve şeker beyazdır. Kolonya, sarımsak ve soğanın kokusu vardır. Tuz ve şekerin kokusu yoktur. Bazı maddelerin rengi zamanla değişebilir. Üzüm taze iken sarı, kuruyunca kahverengi olur.

5. Mıknatıs Her Maddeyi Çeker Mi?

Bir masanın üzerinde toplu iğne, çay kaşığı, silgi ve kurşun kalem olduğunu düşününüz. Bu eşyalara mıknatıs yaklaştırıldığında çay kaşığı ve toplu iğne mıknatıs tarafından çekildiği halde, silgi ve kurşun kalem mıknatıs tarafından çekilmez.

6. Maddeleri Nitelemek Her Zaman Kolay Mıdır?

Maddeleri nitelemek her zaman kolay değildir. Çünkü duyu organlarımız ile niteleyemeyeceğimiz maddeler vardır. Örneğin; bir balon içerisine doldurulan gazın özelliklerini beş duyu organımızla tespit edemeyiz.

7. Maddelerin Özellikleri İle Gündelik Hayatta Kullanım Alanları Arasında İlişki Var Mıdır?

            Her madde aynı özelliklere sahip değildir. Bu nedenle günlük yaşamda kullanılan eşya, alet ve makinelerin yapımında kullanılacak maddenin özelliği ön planda tutulur.

            Dayanıklı tüketim malları (buzdolabı, çamaşır makinesi) sert ve uzun süre deforme olmayan demirden yapılır.

Havlu, fanila gibi eşyalar pamuklu kumaştan yapılır. Çünkü bu kumaşlar su çekme özelliğine sahiptir.

Evimizin, okulumuzun pencerelerine cam takılır. Çünkü cam, ışığı geçirir.

Bebeklerin biberonları plastikten yapılır. Çünkü plastik kolayca kırılmaz.  

8. Madde, Cisim, Malzeme, Eşya Arasındaki İlişkiyi Açıklayınız

Maddenin şekil almış haline cisim denildiğini öğrenmiştik. Örneğin tencere çelikten yapılmış bir cisimdir. Yemek pişirmek için kullanılır. Bu nedenle bir mutfak eşyasıdır. Tencerede pişirilecek pilav için gerekli malzemeler ise su, pirinç, tuz ve yağdır.

Koltuk bir ev eşyasıdır. Ağaç, kumaş ve süngerden yapılır. Ağaç, kumaş ve sünger koltuk yapımında kullanılan malzemelerdir. Koltuk belli bir şekli olduğundan cisimdir.

Çekiç, demirden yapılmıştır. Belli bir şekli olduğundan cisim, çivi çakmak amacıyla kullanıldığından alettir.

Kullandığımız alet ve eşyalar son şeklini alıncaya kadar bazı işlemlerden geçer.

Buğday tarladan toplanır. Değirmende un haline gelir. Un fırında hamur haline getirilerek belli bir şekil verilir. Daha sonra pişirilir, pişmiş olan hamur ekmek adını alır.

Pamuk tarladan toplanır. Fabrikada çeşitli işlemlerden iplik haline getirilir. İplik dokuma tezgâhında dokunur ve kumaş adını alır. Kumaş belli şekillerde kesilir, dikilir ve elbise adını alır.

9. Maddeler Doğada Kaç Halde Bulunur?

Bir buz parçasını elinize alıp sıkınız veya bir çekiçle kırınız. Buz sert bir yapıya mı sahiptir?

“Buz sert yapılı, katı bir maddedir.”

Bir kabın içine bir miktar buz koyup ısıttığınızı düşününüz. Buz erir mi?

“Buz erir yani katı halden, sıvı hale geçer.”

Kaba biraz daha ısı vermeye devam edip elinizi kabın üstüne tutarsanız eliniz nemlenir mi?

“Eliniz nemlenir, elinizi nemlendiren suyun buhar halidir.”

Madde doğada katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç halde bulunur.

10. Katı Maddelerin Özellikleri Nelerdir?

Yapıları serttir. Belli bir hacimleri ve şekilleri vardır. Değişik katıların sertlikleri aynı değildir. Örneğin; demir kaşık ile lastik topun sertlikleri farklıdır. Katılar sıkıştırılınca hacimleri küçülmez.

11. Sıvı Maddelerin Özellikleri Nelerdir?

Zeytinyağı, su, alkol, benzin gibi maddeler sıvı maddelerdir. Sıvılar, katılar gibi sert yapılı değildir. Konuldukları kabın şeklini alırlar. Belirli bir şekilleri yoktur.

12. Gaz Maddelerin Özellikleri Nelerdir?

Su buharı, benzin buharı ve hava gaz maddelere örnektir. Gaz maddeler bulunduğu kabın şeklini alır ve hacim olarak hepsini kaplar. Sıvı ve katı maddelerden daha hafiftir. Gaz maddelerin belirli bir şekli ve hacmi yoktur. Gazlar çok küçük hacimlere sıkıştırılabilir.

            16. İnsanlar İşleyerek Maddeyi Değiştirebilirler Mi?

            Şeftali, dalından koparılarak yenilebilen doğal bir meyvedir. Ancak şeftali farklı şekillerde de tüketilir. Şeftaliler toplanarak fabrikada sıkılır ve suyu şişelere doldurularak tüketime sunulur. Bir şişe şeftali suyu şeftalinin işlenmiş halidir. Şeftali reçeli ve marmelâdı da şeftalinin işlenmiş halidir. Şeftali kurutulurken de bazı işlemlerden geçirilir.

            Şeftali nektarı adı altında satılan ise yapay meyve suyudur. Çünkü şeker, su ve şeftali aroması (hoş kokusu) ile gıda boyaları kullanılarak elde edilir.

            Yemek yemek için kullandığımız çatal, bıçak, kaşık; yemek pişirmek için kullandığımız çelik tencere doğada hazır halde bulunmaz. Bunlar çeşitli madenlerin işlenmiş halidir. Çiçek, ağaç, taş, toprak, su, demir gibi maddeler doğada hazır halde bulunur.

            Doğada hazır halde bulunan maddelere doğal madde, doğal maddelerin işlenmesiyle elde edilen maddelere işlenmiş madde denir.

            Ağaç kesildiğinde doğal, marangozda kapı veya pencereye dönüştürüldüğünde işlenmiş maddedir. Tahta, ağaçtan elde edilir. Tahta yerine kullanılan sunta ise tutkal ve odun talaşından elde edilen işlenmiş maddedir. İnekten sağılan süt doğal maddedir. Pastörize süt, peynir ve yoğurt ise sütün işlenmiş halidir.

            İplik, yünden, pamuktan elde edilen bir üründür. İplik, kumaş üretiminde kullanılan bir malzemedir. Bu nedenle iplik ara üründür.

            Deri doğal madde, ayakkabı işlenmiş maddedir. Kaşık, soba, otomobil, mobilya, kalem, silgi, lastik doğal maddelerin işlenmesi sonucu elde edilen eşyalardır.

           

17. Yapay Madde Nedir?

Evimiz, okulumuz gündüzleri güneş ışığı ile aydınlanır. Güneş doğal ışık kaynağıdır. Geceleri evlerimizi aydınlatmak için kullandığımız lamba ve mum ise yapay ışık kaynaklarıdır.

Besin maddesi olarak da kullandığımız birçok yapay madde vardır. Örneğin piyasada su, şeker ve gıda boyaları kullanılarak yapılmış meyve suları satılmaktadır. Bu tür meyve suları yapay maddelerdir. Ancak doğal meyvelerden elde edilmiş meyve sularının dayanıklılığını arttırmak için yapay madde eklense de bu tür meyve sularına yapay madde denmez.

Soya fasulyesi kullanılarak yapılan kuşbaşı et ve kıyma lezzeti doğal olana yakın yapay maddelerdir. Mutfağımızda temizlik işlerinde kullanılan mutfak süngerleri de yapay maddedir.  

20. Maddelerin Sıcaklığı Nasıl Ölçülür?

Radyo veya televizyonda verilen hava tahmin raporlarında kimi zaman şöyle bir cümle duyarız. “Yarın Trabzon’da hava sıcaklığı 18º olacak.” Hasta olduğumuz zamanlar büyüklerimiz vücut sıcaklığımızı ölçerler. Sıcak yaz günlerinde, “Bu oda çok sıcak, pencereleri açalım.” deriz.

Havanın, vücudumuzun ya da ortamın sıcaklığını ölçmek için termometre denilen araç kullanılır. Sıcaklık derece selsiyus cinsinden ifade edilir ve “ºC” şeklinde gösterilir. Termometreler suyun erime ve kaynama noktası esas alınarak yapılır.