FİİLİMSİ
(EYLEMSİ)
Fiillere getirilen birtakım
eklerle oluşturulan; fiillerin isim, sıfat, zarf şeklini yapan sözcüklere fiilimsi denir.
Fiilimsiler, eylemden
türeyen, ancak eylemin bütün özelliklerini göstermeyen sözcüklerdir. Bunlar bir
fiil gibi olumsuz yapılabilir; ancak bir fiil gibi çekimlenemez.
Örneğin; “silmek” fiilini
“siliyorum” biçiminde çekimleyebiliriz; ama “silen” sıfat-fiilini “sileniyorum”
biçiminde çekimleyemeyiz.
Fiilimsiler, fiillere
getirilen “fiilimsi ekleri”
ile ortaya çıkarlar. Yani fiiller bazı ekler sayesinde fiilimsi olurlar.
Bu ekler fiilden isim yapma
ekleri olarak da bilinir ki bunlar eklendiği
fiili isim soylu sözcük yaparak o sözcüğün cümlede “isim, sıfat
ve zarf” görevinde kullanılmasını sağlarlar. (Fiilimsiler, fiilden isim yapma
eki aldıkları için türemiş bir sözcük olarak kabul edilirler.)
Özellikleri:
1. Eylemlerden
türetilir; eylem anlamını yitirmediklerinden mastar eki (-mek, -mak)
alabilirler.
2. Olumsuzluk
eki (-me, -ma) alabilirler.
3. Fiillerin
aldığı “fiil çekim eklerini” yani şahıs ekleri, haber ve dilek kiplerini alamazlar.
4. Yarım
yargı bildirir, yan cümlecikte yüklem olurlar. Yan cümlecikte özne, tümleç gibi
öğeler bulunabilir. Geçişli olanlar nesne de alabilirler.
5. Cümlede
ad soylu sözcük (ad, sıfat, zarf) gibi görev yaparlar.
Fiilimsiler üçe ayrılır:
1. İsim-Fiil
(Mastar)
2. Sıfat-Fiil
(Ortaç)
3. Zarf
Fiil (Bağ-Fiil, Ulaç)
1.
İSİM-FİİL (MASTAR)
Fiillere getirilen “-ma, -me, -mak, -mek, -ış,
-iş, -uş, -üş” ekleriyle
yapılır. Bu ekleri, aklımızda daha kolay kalması için “-iş,-me,-mek” veya “-ma,-ış,-mak” şeklinde kodlayabiliriz. Bu ekler fillere
gelerek onları cümle içinde “isim” yaparlar. İsim-fiiller, fiillerin isim
gibi kullanılabilen şekilleridir.
Örnek:
» Onunla tanışmayı ben de istiyorum.
» Şiir okuyuşuna herkes hayran kaldı.
» Balık tutmak bir yetenek işidir.
» Evin her tarafını
güzelce temizlemenizi istiyorum.
» Bu köyden ayrılmak bana çok zor gelmişti.
» Kitap kaplayışını beğendim.
Yukarıdaki cümlelerde altı
çizili sözcükler fiil değil, isim – fiildir. Dikkat ederseniz bunlar “kalem,
saygı, ölüm” gibi tam bir isim değil, yapısında eylem anlamı taşıyan bir
isimdir. Zaten böyle oldukları için bunlara isim-fiil diyoruz.
* İsim – fiiller,
isim çekim eklerini alabilir.
Örnek :
* Bu
çocuğun yürüyüşünde bile hayır yok.
cümlesinde “yürüyüşünde” isim
– fiili, iyelik (-ü) ve hâl eklerini (-de) alarak kullanılmıştır.
* İsim –
fiiller, olumsuzluk ekini almış fiillerle karıştırmamalıdır.
Örnek
:
* Ona, kalemi sakın kırma,
demiştim.
cümlesinde “kırma” sözcüğü olumsuzluk
eki almıştır ve
bir işin yapılmayacağını bildirir.
* Odunları kırma işini bugün bana verdiler.”
cümlesindeki “kırma” sözcüğü
ise isim – fiildir;
çünkü sözcük olumsuz anlam vermiyor ve bir eylemin adını bildiriyor.
* İsim fiil eki
almış olmasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı
haline gelmiş sözcükler vardır. Bunlar fiilimsi olarak kabul edilmezler.
Örnek :
* Bahçedeki kazma herhalde kaybolmuş.
* Masadaki dolma çok güzel görünüyor.
* Danışmada beklediğini söyledi.
* Elindeki çakmak ile
oynaması annesini tedirgin etti.
* Her gün dondurma yersen
çok hasta olabilirsin.
* Kötü hava şartları sebebiyle
tüm uçuşlar iptal edilmiş.
Yukarıdaki cümlelerde altı
çizili sözcükler, isim – fiil eklerini almış olmalarına rağmen, isim – fiil
özelliğini yitirmiştir. Artık bu cümlelerde bir nesneye ve kavrama isim olarak
kullanılmıştır.
2. SIFAT-FİİL (ORTAÇ)
Fiillere getirilen “-an,
-en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -acak, -ecek,
-mış, -miş, -muş, -müş” ekleriyle yapılır. Bu ekleri, aklımızda
daha kolay kalması için “-an,-ası,-mez,-ar,-dik,-ecek,-miş“ şeklinde
kodlayabiliriz. Çoğu zaman sıfat görevinde kullanılırlar.
Varlıkları niteledikleri için sıfat, yan cümlecik kurdukları için de fiil
sayılan kelimelerdir.
Örnek :
* Çalışan öğrenci derslerinde başarılı olur.
sıfat-fiil isim
sıfat-fiil isim
cümlesinde “çalış-” fiili
“-an” sıfat – fiil ekini almıştır. Görüldüğü gibi “çalışan” sözcüğü “öğrenci”
ismini anlamca tamamlamıştır. Yani sıfat görevinde kullanılmıştır. Dolayısıyla
“çalışan” sözcüğü sıfat-fiildir.
* Yaralanan yolcular hastaneye kaldırıldı.
* Bu kırılası ellerinle mi vurdun minicik yavruya?
* Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.
* İnanılır bir olay değil yaşadığımız.
* Akşama kadar aramadık yer bırakmamışlar.
Yukarıdaki cümlelerde altı
çizili sözcükler sıfat-fiildir.
* Bazı
sözcükler, sıfat – fiil eklerini alarak kalıcı isim olur. Fiilimsi özelliğini
kaybeder.
Örnek
:
* Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz.
* Dolmuş tıklım tıklımdı.
cümlelerinde altı çizili
sözcükler fiilimsi değildir. Fiilimsi özelliğini kaybetmiş, bir varlığa ad
olmuştur. Hangi sözcüğün ad olup hanginin olmadığını anlamak için sözcüğü
olumsuz yapmayı deneyebiliriz. Eğer sözcük “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle olumsuz
yapılabiliyorsa, fiil olma anlamı devam ediyor demektir ve bu yüzden sözcük
sıfat – fiil olur. Ancak bu eklerle olumsuz yapılamıyorsa sözcük artık fiil
anlamını tamamen kaybetmiş ve isim olmuştur. Yukarıdaki cümlelerde geçen
“yakacak” sözcüğünü “yakmayacak” şekline getiremeyiz; “dolmuş” sözcüğünü de
“dolmamış” şeklinde söyleyemeyiz.
Bu durum sıfatlarla sıfat –
fiillerin ayrılmasında da kullanılabilir:
* Ağacın kırık dallarını kökünden kestik.”
cümlesinde “kırık” sözcüğü
sıfat – fiil değildir; çünkü biz bu sözcüğü “kırmayık” şeklinde olumsuz
yapamayız. Ancak;
* Ağacın kırılmış dallarını kökünden kestik.”
cümlesindeki “kırılmış”
sözcüğünü “kırılmamış” şeklinde olumsuz yapabiliriz. Öyleyse bu sözcük sıfat –
fiildir.
* Kimi zaman
sıfat – fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. Karıştırmamak için sözcüğün yüklem görevinde mi yoksa
sıfat görevinde mi kullanıldığınabakmalıyız.
Örnek
:
* Tutmaz dizlerim
birden düzeldi. “-mez,
-maz” =Sıfat Fiil Eki (Sıfat görevinde)
* Dedemin dizleri tutmaz. “-mez, -maz” = Geniş Zaman Kipinin Olumsuzluk Eki (Yüklem görevinde)
* Dedemin dizleri tutmaz. “-mez, -maz” = Geniş Zaman Kipinin Olumsuzluk Eki (Yüklem görevinde)
* Koşar adımlarla
yanıma geldi. “-ar,
-er” = Sıfat Fiil Eki (Sıfat görevinde)
* Her sabah mutlaka koşar. “-ar, -er” = Geniş Zaman Kip Eki (Yüklem görevinde)
* Her sabah mutlaka koşar. “-ar, -er” = Geniş Zaman Kip Eki (Yüklem görevinde)
* Gelecek yıl
şampiyonuz. “-acak, -ecek” = Sıfat Fiil
Eki (Sıfat görevinde)
* Seneye bize gelecek. ”-acak, -ecek” = Gelecek Zaman Kip Eki (Yüklem görevinde)
* Seneye bize gelecek. ”-acak, -ecek” = Gelecek Zaman Kip Eki (Yüklem görevinde)
* Yırtılmış pantolon
ile dışarı çıkma. “-mış,
-miş, -muş, -müş” = Sıfat Fiil Eki (Sıfat görevinde)
* En sevdiği
pantolonu yırtılmış.
“-mış, -miş, -muş, -müş” = Öğrenilen Geçmiş Zaman Kip Eki (Yüklem
görevinde)
* Sıfat
– fiiller niteledikleri isim düştüğünde onun yerine geçerek bir isim gibi
kullanılabilir.
Örnek
:
* Geziden dönen öğrenciler salona geçsin.
cümlesinde “dönen” sıfat –
fiili “öğrenciler” isminin sıfatı durumundadır.
* Geziden dönenler salona geçsin.
cümlesinde “öğrenciler” ismi
düşmüş “dönen” sıfat – fiili ismin yerine geçmiştir ve adlaşmış sıfat olmuştur.
3. ZARF-FİİL (BAĞ-FİİL, ULAÇ)
Fiillere getirilen “-ıp,
-ip, -up, -üp, -arak, -erek, -ınca, -ince, -unca, -ünce, -dıkça, -dikçe,
-dukça, -dükçe, (-tıkça…), -madan -meden, -a, -e, -alı, -eli, -ken…’ ekleriyle
oluşturulan sözcüklerdir. Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları
için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ
fiillere “ulaç” da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf
olarak kullanılırlar.
Örnek
:
* Dereyi görmeden paçaları sıvama.
* El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.
* Kol kesilirken parmak acımaz.
* Çocuklar, konuşa konuşa yanımızdan geçtiler.
* İçeri girer girmez konuşmaya başladı.
* O mahalleden ayrılalı tam üç yıl olmuş.
* Konuşarak halletmeliyiz bütün problemleri.
* Küçükken güle oynaya okula giderdik.
cümlelerinde “konuşarak” ve
“güle oynaya” zarf-fiilleri, yükleme sorduğumuz “nasıl?” sorusunun karşılığıdır
ve yüklemi “durum”
bakımından etkilemiştir.
* Sizinle İstanbul’a gelince görüşürüz.
* Ders çalışırken uyuyakalmışım.
cümlelerinde ise “gelince” ve
“çalışırken” zarf-fiilleri, yükleme sorduğumuz “ne zaman?” sorusunun
karşılığıdır ve yüklemi “zaman”
bakımından nitelemiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder